Wagner - Richard Wagner

Richard Wagner a.jpg

componist


* Leipzig 22-05-1813
† Venetië 13-02-1883

Wilhelm Richard Wagner, Componist. Waarschijnlijk de zoon van Karl Friedrich Wilhelm Wagner en Johanna Rosine Pätz. (Zijn moeder hertrouwde binnen het jaar van het overlijden van haar man met een huisvriend, de acteur en schilder Ludwig Geyer, zij was toen zwanger). Voor Richard Wagner waren toneel en muziek even belangrijk. Als vernieuwer van de opera schreef hij opera's die deze visie laten zien. 

Der Ring des Nibelungen (1854-1874) is zijn beroemdste werk. Een tetralogie 1) gebaseerd op een Duits episch gedicht uit de 12de eeuw. Door zijn pleegvader (Ludwig Geyer) kreeg Wagner een sterke band met het theater. Van grote invloed op zijn levenswerk, het muziekdrama, waren de werken uit de Griekse dichtkunst die hem al bij zijn eerste onderwijs wisten te boeien. In zijn ouderlijk huis in Dresden was vanaf 1814 de aanwezigheid van (*Carl Maria von Weber) van grote invloed. Als tienjarige was Wagner bij de première van diens opera Der Freishütz. Als zevenjarige speelde hij de rol van Wilhelm Tell, zijn zus Klara de rol van Walter Tell, en zijn stiefvader die van Geßler. Kostumering en het gebruik van make-up bleef hij zijn hele leven belangrijk vinden.

In 1827 keerde de familie terug naar Leipzig. Wagners studie aan het Nikolai-gymnasium werd al snel moeilijk, vanwege zijn overheersende belangstelling voor muziek (*Mozart) (*Beethoven) en theater (Shakespeare, Goethe). In 1828 ontstond zijn eerste grote toneelstuk, de tragedie van "Leubald und Adelaide".   Op twaalfjarige leeftijd begon Wagner met zijn pianostudie. Vanaf 1828 nam hij heimelijk muzieklessen bij de orkestmusicus Christian Gottlieb Müller.

In deze tijd raakte hij onder de indruk van het werk van (*Beethoven) door een uitvoering van Fidelio. Van Beethovens negende symfonie maakte hij in 1830 een piano-uittreksel. Op 24-12-1830 werd zijn eerste eigen compositie uitgevoerd, de "Ouverture in Bes". Na een korte tijd aan de Thomasschule werd hij op 23-02-1831 ingeschreven als muziekstudent aan de Universiteit van Leipzig. In datzelfde jaar werd hij leerling van de Thomaskantor Chr.Th. Weinlig (harmonieleer en contrapunt).

In deze periode ontstond de "Pianosonate in Bes", het eerste werk van zijn hand dat werd uitgegeven. In 1832 werden enkele composities van Wagner uitgevoerd voor publiek. In 1833 schreef en vernietigde hij zijn eerste opera, Die Hochzeit, en voltooide hij de tekst voor zijn eerste bewaard gebleven opera, Die Feen. In 1833 werd hij benoemd tot chef - dirigent in Würzburg. Van 1834 tot 1836 was hij muziekdirecteur van de Bethmannsche Theatergruppe in Lauchstadt en Maagdenburg. Hier vond op 29-03-1836 de eerste uitvoering plaats van zijn tweede opera, Das Liebesverbot.

Op 24-11-1836 huwde hij de actrice Minna Planer. Hij was nu achtereenvolgens korte tijd muziekdirecteur in Königsberg en in Riga. Inmiddels ontstond de opera Rienzi (1838-1840), die hij vergeefs in Parijs trachtte uit te voeren. Van 1839 tot 1842 verbleef Wagner in Parijs onder vooral financieel moeilijke omstandigheden. Hij componeerde er Der Fliegende Holländer (1841). 

In 1842 was in Dresden de eerste uitvoering van Rienzi. Een overweldigend succes. Op 02-01-1843 volgde de première van Der Fliegende Holländer, met een veel geringer resultaat. De schetsen voor Tannhäuser werden binnen een jaar uitgewerkt tot de volledige opera. Bij de première hiervan (1845) werd Wagners naam als componist in brede kring bevestigd.

Twee problemen beheersten vanaf dat ogenblik zijn leven, zijn slechte financieel beleid en het frustrerende gevoel dat voor de vocale en dramatische interpretatie van zijn werk geen grote kunstenaars te vinden waren. Het gevoel van eenzaamheid dat hierdoor ontstond, en zijn grote bezwaren tegen het theaterbeleid in die jaren, waren er de oorzaak van dat Wagner tot oppositie kwam en zelfs deelnam  aan de Maartrevolutie ( 1848 ). Op grond daarvan werd zijn opera Lohengrin (1846-1848), die oorspronkelijk voor uitvoering was aangenomen, alsnog geweigerd. Uit deze tijd al dateren zijn eerste ideeën voor een muziekdrama Siegfried. Ideeën die later in Der Ring des Nibelungen zouden uitmonden. Zo kwamen de eerste gedachten voor de opera Die Meistersinger von Nürnberg bij hem op.
In 1849 moest hij - als gevolg van zijn revolutionaire activiteiten -  vluchten uit Duitsland.

Via Weimar, waar hij (*Liszt) ontmoette, bereikte hij Zürich, waar hij, met vele onderbrekingen enige jaren verbleef. Zijn belangrijkste theoretische werk, "Oper und Drama" (1851) ontstond hier. In 1851 en 1852 maakte hij er de tekst van Der Ring des Nibelungen. In 1854 en 1855 voltooide hij de eerste twee partituren van deze tetralogie, Das Rheingold en Die Walküre. Halverwege de compositie van de derde opera uit deze cyclus, Siegfried, onderbrak hij zijn werkzaamheden aan de Ring. Een pauze die twaalf jaar zou duren.

In Zürich was Wagner, die inmiddels gescheiden leefde van Minna Planer (de officiële scheiding had plaats in 1861), bevriend geraakt met het echtpaar Otto en Mathilde Wesendonk. Zijn relatie tot Mathilde, die hem inspireerde tot de "Wesendonkliederen" (1857-1858, voor zangstem en orkest, op teksten van Mathilde Wesendonk), maakte ten slotte in 1858 een verder verblijf in Zürich onmogelijk.
In Luzern voltooide hij in 1859 Tristan und Isolde. Nadat een uitvoering van Tannhäuser in Parijs leidde tot een schandaal, ging Wagner via Karlsruhe naar Wenen. In Duitsland was hem inmiddels amnestie verleend. Hier werd zijn Tristan afgewezen met de opmerking 'unaufführbar'.

In 1864 moest hij op financiële gronden uit Wenen vluchten. Datzelfde jaar echter werd hij ontvangen door Koning Lodewijk II van Beieren, die al zijn schulden betaalde en hem voor de komende jaren een groot bedrag ter beschikking stelde. Door toedoen van Lodewijk II, de zeer omstreden romantische vorst die zich in sterke mate tot Wagner en diens werk voelde aangetrokken, kwam het daar op 10 juni 1865 tot de wereldpremière van Tristan und Isolde, ondanks de vijandige houding van de bevolking van München. Politieke intriges maakten dat Wagner nog datzelfde jaar uit München vertrok.

Na enige omzwervingen vestigde hij zich in 1866 in het huis Tribschen nabij Lutzern (thans het Wagner Museum). Al in München had hij intieme betrekkingen aangeknoopt met Cosima, echtgenote van de dirigent Hans von Bülow en dochter van Franz Liszt. Zij trouwden in 1870 en kregen drie, wellicht vier kinderen, en een van hen heette Siegfried. Ter gelegenheid van diens geboorte (1869) had Wagner zijn fraaie orkeststuk "Siegfriedidyll" gecomponeerd. Ondanks strubbelingen in de relatie met de Beierse Koning werd in München op 21-06-1868 de première gegeven van Die Meistersinger von Nürnberg.

Tegen de zin van Wagner liet Lodewijk in München  Das Rheingold en Die Walküre uitvoeren, 1869 en 1870. Wagner werkte de laatste delen van Der Ring uit, Siegfried en Die Götterdämmerung.
Pas twee jaar na zijn verhuizing naar Bayreuth was de tetralogie voltooid (21-11-1874). Tussen 1868 en 1870 had Wagner verschillende ontmoetingen met Friedrich Nietzsche. Hun diepgaande contacten en gedachtewisselingen liepen ten slotte toch uit op een wederzijdse vervreemding.

In het door Wagner gestichte Festspielhaus in Bayreuth vond in 1876, na repetities in 1875 de première van der Ring plaats. Gebrek aan geld, maakte duidelijk dat van een herhaling vooralsnog geen sprake kon zijn en Wagner gaf het werk daarom vrij voor andere theaters. In 1877 schreef hij het tweede proza - ontwerp en daarna de volledige tekst van zijn laatste werk, het Bühnenweihfestspiel Parsifal. In 1882 was de partituur van het werk voltooid.

Na weer van Lodewijk II een financiële tegemoetkoming te hebben ontvangen, beleefde de componist nu eindelijk een artistiek en financieel succes. In 1882 waren te Bayreuthbij zestien voorstellingen van Parsifal. Een hartziekte belemmerde hem in zijn werk. Hij overleed tijdens een vakantie in Venetië (in het Palazzo Vendramin).  

 

De waardering voor Wagners opera's is in de eerste plaats uiteenlopend, door de verschillende stijlperioden waarin de werken zijn ontstaan. Vanaf zijn jeugdwerken tot en met Der Fliegende Holländer, Tannhäuser en Rienzi staat de creativiteit van de componist sterk onder invloed van voorbeelden, al wilde hij dit niet graag toe wilde geven. (*Weber) en (*Marschner) klinken door in Die Feen, en (*Bellini) in Das Liebesverbot. Zijn eerste belangrijke opera, Rienzi roept telkens herinneringen op aan (*Meyerbeer) en (*Spontini). Het is vooral de melodie die in het tweede gedeelte van Wagners oeuvre bepalend is. Zij maakt zich los van de klassieke, ritmisch gebonden geometriesering en uit zich in ongebondheid. De term die men hiervoor gebruikt is 'Unendliche Melodie'.

De waardering van Wagners latere werken is er dan ook vooral voor deze muzikale essentie en niet meer voor vaak hol aandoende teksten, zeker tegenwoordig. De benadering van het dramatische element voor de vertolking van zijn partituren, is moeilijk zeker door het feit dat de dramaticus Wagner daarvoor minder aanwijzingen heeft nagelaten dan de musicus Wagner. Daarom zijn in de loop der jaren de verschillende elementen, woord, toon en enscenering, die samen het  ~Gesamtkunstwerk~  vormen, op telkens wisselende wijze geaccentueerd. Ook de interpretatie van de politieke en filosofische denkbeelden die aan zijn werk ten grondslag hebben gelegen, is in de loop van de jaren veel veranderd. Met zijn hang naar een totale creatieve zelfontplooiing en zijn door zeer uiteenlopende ideologieën gevoede denkwereld, werd Wagner de ontwerper van een artistieke mythe, die generaties in haar ban hield. De Bayreuth - cultus is mede hierop terug te voeren.

Diezelfde aspecten van zijn oeuvre, dat als typisch Germaans werd aangevoeld en daarom ook in politieke kunsttheorieën werd betrokken, hebben daarnaast sterke weerstanden opgeroepen. Met name Wagners kleinzoon Wieland wijzigde op revolutionaire wijze het dramatische element in de Ring en Parsifal. Door de perfectionering van de instrumentale en vocale interpretatiekunst is de uitstraling van Wagners muziekdrama's nu overwegend muzikaal geworden. Hoewel Wagner herhaaldelijk de hoop en het geloof heeft uitgesproken dat zijn operagenre de vorm van de toekomst zou worden, bleek juist die vorm te persoonlijk. Puccini en Debussy bijv. hebben zich er bewust van gedistantieerd.

Melodie en instrumentatie van Wagners werk hebben daarentegen grote invloed gehad op de muziekgeschiedenis op het einde van de 19e en het begin van de 20e eeuw. De opera Tristan und Isolde heeft wat betreft deze twee elementen van de compositieleer een ommekeer teweeggebracht. Het oeuvre van (*Richard Strauss) heeft zeer sterke impulsen van Wagner gekregen. Het werk van (*Arnold Schönberg) (uit de eerste periode) zou zonder Wagner ondenkbaar zijn. Brückner (decor) wilde niets liever dan Wagner zo dicht mogelijk benaderen.  

In mei 1973 is de 'Richard Wagner-Stiftung' in het leven geroepen, die de nalatenschap van Wagner uit het familiebezit beheert en bewaart. Hieronder valt ook het Festspielhaus, wat telkens voor de Festspiele ter beschikking wordt gesteld, alsmede de villa Wahnfried, waarin zich het Richard Wagner Nationalarchiv bevindt. Voor de vertolking van zijn partituren, wordt de stichting gefinancierd door de familie, het Gesellschaft der Freunde von Bayreuth, de stad Bayreuth, de Oberfrankenstiftung, de Bayerische Landesstiftung, Duitsland en de vrijstaat Beieren. De driehoofdige leiding bestaat volgens de stichtingsakte uit een lid van de familie Wagner (als eerste Wolfgang), een vertegenwoordiger van de Bondsrepubliek Duitsland en een vertegenwoordiger van de vrijstaat. Tevens is bepaald dat de leiding van de Festspiele in handen zal zijn van een lid van de familie, als er geen andere, of beter geschikte kandidaten zijn.

Opera's

Das Liebensverbot (1836)  

Rienzi, (der Letzte der Tribunen)(1842)
Libretto van Richard Wagner, naar de gelijknamige sage van Heinrich Heine.
Tragische opera in 5 aktes.
Plaats en tijd. Rome, midden 20e eeuw)
Première. Dresden ( Hoftheater ) op 20-10-1842.  

Der Fliegende Holländer  
Libretto van Richard Wagner, naar de gelijknamige sage van Heinrich Heine.
Romantische opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. De kust van Noorwegen rond 1650 (18e eeuw)
Première. Dresden ( Hoftheater ) op 02-01-1843.  

Tannhäuser (und der Sängerkrieg auf der Wartburg)
Libretto van Richard Wagner, naar traditionele bronnen.
Grote romantische opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. Thüringen, in de omgeving van Wartburg begin 13e eeuw 
Première. Dresden, ( Hoftheater ) op 19-10-1845.              
Première. Parijs, ( Théatre Imperial de l`Opera ) op 13-03-1861.  

Lohengrin
Libretto van Richard Wagner, naar traditionele bronnen.
Romantische opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. Antwerpen, begin 10e eeuw 
Première. Weihmar, ( Hoftheater ) op 28-08-1850.  

Tristan und Isolde
Libretto van Richard Wagner, gebaseerd op traditionele bronnen.
Opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. Op zee, het schip van Tristan, in de Koninklijke burcht van Marke in Cornwall, in de burcht van Tristan in Bretagne,in de legendarische vroege middeleeuwen.  Première. Munchen ( Hoftheater ) op (10 of)19-06-1865.  

Die Meistersinger von Nürnberg (1868)
Libretto van Richard Wagner
Opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. Neurenberg, omstreeks het midden van de 16e eeuw
Première. Munchen ( Hoftheater ) op 21-06-1868.   

Der Ring des Nibelungen  (Een theaterfestival voor een vooravond en 3 dagen )
Das Rheingold (1) ( Vooravond )
Libretto van Richard Wagner
Opera in 4 aktes.
De eerste voorstelling was in München ( Hoftheater ) op 22-09-1869
De 1e uitvoering van de volledige cyclus was in Bayreuth (Festspielhaus) op 14-08-1876.   

Der Ring des Nibelungen ( Eerste dag )
Die Walkure  (2)
Libretto van Richard Wagner, naar traditionele bronnen.
Opera in 3 aktes.
Plaats en tijd. Een hut in het woud, het mythologische overal en eeuwigdurende. 
Première. München ( Hoftheater ) op 26-07-1870.  

Der Ring des Nibelungen  ( Tweede dag )
Siegfried  (3)
Libretto van Richard Wagner.
Opera in 3 aktes. Uit Der Ring des Nibelungen
Plaats en tijd. Een woud en berghelling, het mythologische overal en eeuwigdurende.
Première. Dresden ( Hoftheater ) op 16-08-1876.

Der Ring des Nibelungen  ( Derde dag )
Die Götterdämmerung  (4)
Libretto van Richard Wagner
Opera met voorspel en 3 aktes. 
Plaats en tijd. Het mythologische overal en eeuwigdurende.
Première.Bayreuth (Festspielhaus) op 17-08-1876.

Parsifal
Libretto van Arrigo Boito naar The Tragedy of Otello van William Shakespeare.(1604)
Lyrischdrama in 4 aktes.
Plaats en tijd; Cyprus, eind 15e eeuw.
Première. Milaan ( Scala ) 05-02-1887. 

Die Feen (1888)
Libretto van Richard Wagner, naar het toneelstuk La Donna Serpente van Carlo Gozzi.
Romantische opera in 3 aktes.
Plaats en tijd.Sprookjesland, ongebonden tijd
Première.Dresden (Hoftheater) op 02-01-1843.   

andere werken

( behalve de genoemden )
Instrumentaal
Sinfonie in C (1832) 
König Enzio (1832, ouverture) 
Christoph Columbus (1835 ouverture) 
Polonia (1836 ouverture) 
Rule Britannia (1836 ouverture) 
Faust (ouverture 1840) 
Trauermarsch (1844 voor 75 blazers en 20 omfloerste trommels)

Vocaal
Das Liebesmahl der Apostel (1843 voor mannenkoor en orkest) 
An Webers Grabe (1844 voor mannenkoor a-capella)

Geschriften
Die Kunst und die Revolution (1849) 
Das Kunstwerk der Zukunft (1850) 
Oper und Drama (1851) 
Eine Mitteilung an meine Freunde (1852) 
Zukunftsmusik (1860) 
Über Staat und Religion (1864) 
Mein Leben (1865, nieuwe uitgave 1914) 
Über das Dirigieren (1869) 
Beethoven (1870) um Vortrag der IX. Symphonie Beethovens (1873) 
Religion und Kunst (1880-1881)   

1) tetralogie.
Serie van vier bijeen horende drama`s. Bij de Griekse klassieken meestal drie tragedies met een daaropvolgend saterspel.